ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΡΤΟΚΩΣΤΑΣ – ΕΟΡΤΑΚΟΥΣΤΗΣ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ιστορικό και γραφικότατο Μοναστήρι, το αρχαιότερο μοναστικό κέντρο της Τσακωνιάς. Η βορινή του πλευρά είναι στραμμένη προς την ρεματιά του Βρασιάτη, ενώ οι άλλες τρείς περιβάλλονται από καταπράσινο τοπίο. Η μονή ανήκει στην κοινότητα Πραστου. Εκκλησιαστικώς υπάγεται σήμερα στην Ιερά Μητρόπολη Μαντινείας και Κυνουρίας, ενώ κατά τον μεσαίωνα ανήκε στη Μητρόπολη Μονεμβασίας και πιο συγκεκριμένα στην Επισκοπή Ρέοντος και Πραστού.
Υπάρχουν δύο μονές αφιερωμένες στην Παναγία: Η σημερινή μονή Αρτοκωστάς ή Ορθοκωστάς και η πρώτη, η παλαιά βυζαντινή, κτισμένη σε απόσταση τριών χιλιομέτρων βορειοανατολικά, η οποία σε διάκριση με την νεότερη, λέγεται «Κάτω Παναγία». Η παλαιά βυζαντινή μονή της Παναγίας Αρτοκωστάς είναι ερειπωμένη. Για άγνωστη αιτία κάποια στιγμή εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς, οι οποίοι μετακινήθηκαν ψηλότερα. Φυσικό ήταν τότε οι μοναχοί της Παναγίας να αποκαλέσουν το αρχικό μοναστήρι σε αντιδιαστολή προς της σωζόμενη κάτω εκκλησία: «Κάτω Παναγία».
ΟΝΟΜΑΣΙΑ
Η ονομασία της Μονής, σύμφωνα με προφορικές παραδόσεις, αναφέρεται ως «Ορθοκωστά» ή «Αρτοκωστά». Το όνομα αυτό πάρθηκε από την εικόνα της Παναγίας, η οποία συνδέεται με την παλαιό μοναστήρι, η Παναγία αναφέρεται ως «Μήτηρ Θεού ή Αρτοκωστά».
Βέβαια υπάρχει και μία ακόμη πιθανή προέλευση της ονομασίας της μονής και η οποία είναι «Εορτακουστή». Το πιθανότερο είναι ότι αυτή τη λέξη επιζητούσαν οι λόγιοι της εποχής και ίσως οι πατριαρχικοί γραφείς, που συνέτασσαν τα επίσημα πατριαρχικά έγγραφα, όταν αναζητούσαν κάποια ετυμολογική προέλευση της επωνυμίας και γράφοντας συνδύασαν την λέξη «εορτή», που αγγίζει τα νοήματα των μοναστηριακών ιεροπραξιών και παρήγαγαν μία τρίτη επωνυμία για την μονή, «Εορτακουστή». Σήμερα, όπως προαναφέρθηκε, έχει επικρατήσει η επωνυμία Ορθοκωστά.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Η Ιερά Μονή Παναγίας Αρτοκωστάς, συγκαταλέγεται ανάμεσα στις μονές που λεηλατήθηκαν και διαλύθηκαν ή καταστράφηκαν και απέμειναν έρημες από μοναχούς, εξαιτίας των δραματικών γεγονότων της πτώσεως της Βασιλεύουσας και των επιχειρήσεων στην Πελοπόννησο, που κατέληξαν στην κατάκτηση της από τους Τούρκους κατά τα τέλη του 1460.
Σύμφωνα με κάποιο κώδικα, που βρίσκεται σήμερα στην εν λειτουργία μονή Αρτοκωστάς και ο οποίος χρονολογείται στις αρχές του 18ου αιώνα, αναφέρεται ότι η «Κάτω Παναγία» είναι το «αρχινότερο» κτίριο, και έτσι προκύπτει ότι η μονή είχε αρχικά ιδρυθεί στη θέση όπου βρίσκονται σήμερα τα ερείπια.
Όπως έχει προαναφερθεί, για άγνωστους λόγους, οι οποίοι κατά πάσα πιθανότητα σχετίζονται με τις συνθήκες που επικρατούσαν την περίοδο εκείνη, η μονή εγκαταλείφθηκε και τον 17ο αιώνα οι μοναχοί ίδρυσαν λίγο ψηλότερα την νέα όπου λειτουργεί μέχρι και σήμερα.
Το 1617 λοιπόν, ιδρύεται η νέα μονή, και από ένα σχετικό σιγίλιο του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Τιμόθεου Β’, μαθαίνουμε ότι κτήτορας αυτής είναι ο Νικόλαος Μπελόκας. Το ίδιο έτος ζητήθηκε και η άδεια του Πατριαρχείου για να γίνει σταυροπηγιακή.
Από κάποια έγγραφα της εποχής, φαίνεται πως ο Νικόλαος Μπελόκας ήταν ένας από τους ντόπιους άρχοντες του Πραστού κατά την διάρκεια της πρώτης τουρκοκρατίας. Στην συνέχεια του βίου του, έγινε μοναχός με το όνομα Νικηφόρος και πέθανε στην μονή το 1630. Σε εντοιχισμένη πλάκα, στην νότια πλευρά του ναού, επάνω σε διακοσμητική παράσταση λαϊκού χαρακτήρα, διαβάζουμε την μνήμη του θανάτου του.
Το 1647-1648 συνάγεται ανανέωση του σταυροπηγιακού προνομίου της μονής από τον πατριάρχη Ιωαννίκιο Β’. Έτσι, σύμφωνα με σωζόμενες επιγραφές το 1701 κτίζεται η τράπεζα της επάνω μονής και το 1711 κτίζεται η Κάτω Παναγία, με την φροντίδα του ηγουμένου Ησαΐα και την οικονομική επιβάρυνση των αδερφών Τροχάνη από τον Πραστό. Επίσης το 1727, σύμφωνα με μία επιγραφή, ανακαινίζονται ο πύργος και τα κελιά της μονής.
Στις αρχές του 18ου αιώνα, η μονή κατείχε μεγάλη κτηματική περιουσία, η οποία έφτανε μέχρι το Γεράκι και εκτός από τα εγγύς της μονής άγγιζε τον Μαλεβό. Κατείχε κτήματα με εκκλησία και σπίτια στον Γιαλό, είτε προς τον Άγιο Ανδρέα, είτε προς την παραλία Τυρού.
Τέλος, κατά την διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα, τα τσακώνικα μοναστήρια που ήσαν πολύ κοντά στα επαναστατικά κέντρα (Πραστός, Τυρός, Σίταινα, Λεωνίδιον), μετείχαν στις προεπαναστατικές κινήσεις και τελικά στην Επανάσταση του 1821. Στην Ορθοκωστά, ο ηγούμενος Ιωασάφ Κανέστρας είχε εξοπλίσει ειδικό σώμα 50 αγωνιστών και το συντηρούσε με έξοδα της μονής. Αναφέρεται μάλιστα ότι το σώμα αυτό και ο ηγούμενος έλαβαν μέρος σε μάχες: στην έφοδο της Τριπολιτσάς και στην πολιορκία του Ναυπλίου. Τρείς από τους μοναχούς της σκοτώθηκαν στις μάχες. Το 1826 η επάνω μονή πυρπολείται από τον Ιμπραήμ και το καθολικό που είχε ιδρύσει ο Ν. Μπελόκας καταστρέφεται. Το 1864 συντελείται η ανέγερση του σημερινού καθολικού της επάνω μονής από τον εργολάβο Γεώργιο Ανδρέου αντί 8,800 δρχ.
Στις αρχές του 20ου αιώνα η Αρτοκωστά έχει 20 μοναχούς, με προϋπολογισμό 15,000 δρχ. το έτος και το 1970 το μοναστήρι βρίσκεται μόνο με τρείς υπέργηρους μοναχούς. Το 1982 η μονή μετατράπηκε σε γυναικεία. Σήμερα, μετά από την άγρια δολοφονία των μοναχών, στην Ιερά Μονή Αρτοκωστάς μονάζουν και πάλι άντρες καλόγεροι.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Παλαιά Μονή
Καθολικό της Παλαιάς Μονής
Το καθολικό διατηρεί τμήμα της τρίπλευρης εξωτερικά αψίδας του ιερού, τον βόρειο τοίχο και τον δυτικό στο μεγαλύτερο τμήμα του, ενώ ο νότιος εξωτερικός τοίχος, από το διακονικό και μέχρι τη νοτιοδυτική γωνία είναι κατεστραμμένος μέχρι το ύψος του παραθύρου της αψίδας. Εξωτερικά η τοιχοποιία της αψίδας του ιερού παραπέμπει σε ένα είδος πλινθοπερίκλειστου συστήματος: έχουν χρησιμοποιηθεί πελεκημένοι πωρόλιθοι, τοποθετημένοι σε οριζόντιες στρώσεις, ανάμεσα στις οποίες παρεμβάλλονται πλίνθοι.
Από τα κατάλοιπά του φαίνεται μνημείο επιμελώς κατασκευασμένο. Οι αργοί λίθοι συνδέονται με άφθονο ασβεστοκονίαμα και τονίζονται με τεμάχια πλίνθων. Κατά τη νοτιοδυτική γωνία του χώρου που κατελάμβανε η μονή διακρίνονται ερείπια των κελιών της αρχικής της φάσης.
Κίονας που στήριζε την πλάκα της αγίας τράπεζας, κατά τη μαρτυρία της τελευταίας ηγουμένης του νεότερου μοναστηριού, ανευρεθεί και φυλάσσεται στο μοναστήρι. Δεν αποκλείεται να ανήκε στην Αγία Τράπεζα του παλαιού μοναστηριού.
Ισχυρή τοιχοδομία και σε μεγάλο ύψος περιέβαλε ολόγυρα το καθολικό και τα κελιά και διαμόρφωνε ευρύτατη εσωτερική έκταση με αυλές, πεζούλες και άνετους χώρους ενός οργανωμένου μοναστικού βίου.
Πολλά αρχιτεκτονικά μέλη του καθολικού (λίθινες παραστάδες, πώρινες επιστέψεις, βάσεις τοξοστοιχιών, κέραμοι στέγης, ξυλοδεσιές, τμήματα τοιχοδομίας και άφθονα τούβλα) εντοπίζονται, άλλα κατά χώραν και άλλα σε σωρούς ερειπίων και υποκρύπτουν επάλληλες χρονολογικές φάσεις. Απαιτείται εμπεριστατωμένη ανασκαφική έρευνα και τεκμηρίωση-μελέτη των δεδομένων προκειμένου να συναχθούν συμπεράσματα για την οικοδομική ιστορία της Κάτω Παναγιάς.
Νέα Μονή
Το παραδοσιακό τετράγωνο κλειστό σχήμα της μονής περιβάλλεται με προστατευτικό μαντρότοιχο. Είναι διαμορφωμένο με διώροφα και μονώροφα κτίρια με χαγιάτια από όλες τις πλευρές, ενώ στο κέντρο βρίσκεται το καθολικό. Η είσοδος της Αρτοκωστάς στην ανατολική πλευρά οδηγεί μέσα από διαβατικό στο προαύλιο.
Στη νέα της θέση η μονή της Ορθοκωστάς προστατευόταν από ισχυρό πύργο στη νοτιοανατολική πλευρά του συγκροτήματος, ο οποίος μάλιστα, σύμφωνα με επιγραφή, ανακαινίστηκε μαζί με τα κελιά της μονής το 1727 με έξοδα του μητροπολίτου Αγχιάλου Καλλινίκου Κοντοσταύλου.
Καθολικό της Νέας Μονής
διατηρήθηκαν εικόνες του αρχικού καθολικού και το δάπεδό του, που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και χρονολογείται βάσει επιγραφής στα 1627. Έχει πλακοστρωθεί με μεγάλες σχιστολιθικές πλάκες. Στη θέση του ομφάλιου είναι τοποθετημένο ένα πέτρινο πλαίσιο με διαστάσεις: 1.10 x 1.10 μ. με ανάγλυφο δικέφαλου αετού και με επιγραφή στις πλευρές του τετραγώνου.
Στα υπόλοιπα τμήματα του δαπέδου του αρχικού καθολικού (βόρεια, νότια και δυτικά) έχουν τοποθετηθεί ανάγλυφα λαϊκής κατασκευής, περιβαλλόμενα επίσης με εξάπλευρα γωνιακά πλαίσια: παράσταση λέοντα μπροστά από σχηματοποιημένο δέντρο, πτερωτού θηρίου και πτηνού που προσφέρει τροφή στα νεογνά του μέσα στη φωλιά και μονόκερου κάτω από το δέντρο, ενώ τα κενά των τριών ανάγλυφων παραστάσεων γεμίζουν ανθέμια.
Ο σήμερα υφιστάμενος ναός που κτίστηκε στα 1864 είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Πρόκειται για τετρακιόνιο εγγεγραμμένο σταυροειδή ναό με εξάπλευρο τρούλο. Οι διαστάσεις του ναού είναι περίπου 13.00 x 9.00 μ. Η κύρια είσοδός του ανοίγεται στη δυτική πλευρά, ενώ τοξωτή θύρα υπάρχει και στη νότια πλευρά του μνημείου. Φωτίζεται από τα έξι τοξωτά παράθυρα του τρούλου, από τα δύο ανοίγματα σε κάθε τύμπανο του σταυρού και από τις φωτιστικές θυρίδες του ιερού. Χωρίζεται σε νάρθηκα και κυρίως ναό. Εξωτερικά κοσμήματα στο κύριο σώμα του ναού αποτελούν η ημιεξάγωνη κόγχη του ιερού και το επιβλητικό κωδωνοστάσιο στη νοτιοδυτική γωνία της κύριας εισόδου, το οποίο προσαρμόζεται σε διώροφο πρόσθετο κτίσμα με δίλοβα τόξα και αετώματα. Πάνω από τη νότια θύρα υπάρχει εντοιχισμένο γλυπτό με παράσταση λέοντος και δύο μαρμάρινες πλάκες επί της προσόψεως του ναού με σχετικά κείμενα, τοποθετημένες εκατέρωθεν της κύριας εισόδου.
Στο εσωτερικό του ναού τον τρούλο στηρίζουν κτιστοί πεσσοί και τον διαιρούν σε τρία κλίτη. Το ιερό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με απλό ξυλόγλυπτο τέμπλο επί του οποίου έχουν τοποθετηθεί ενδιαφέρουσες δεσποτικές εικόνες, έργα του 1692, που προέρχονται από το αρχικό καθολικό της νέας μονής, επισκευασμένες πιθανόν το 1872.
Σύγχρονος ζωγράφος κάλυψε εσωτερικά τους τοίχους του καθολικού με αγιογραφίες (παραστάσεις μεμονωμένων αγίων κ.ά.) Σε διάφορα σημεία των τοίχων έχουν εντοιχισθεί επιγραφές που μαρτυρούν τις κατά καιρούς γενόμενες ανακαινίσεις κελιών, του πύργου, της τράπεζας κ.ά., καθώς και των προσώπων που συνετέλεσαν σε αυτές ή κάλυψαν σχετική δαπάνη.
ΚΕΙΜΗΛΙΑ
Η εικόνα της Παναγίας
Εκτός από τη λατρευτική της μαρτυρία και την μεγάλη σημασία ως βυζαντινό έργο τέχνη, η εικόνα της Παναγίας αποτελεί και ιστορικό τεκμήριο. Η παλιά βυζαντινή εικόνα της Παναγίας έχει μία μακρά ιστορία, ένα οδοιπορικό όπου μας επιτρέπει να την παρακολουθήσουμε από τον 14ο αιώνα έως τις ημέρες μας. Σήμερα βρίσκεται σε γυάλινη προθήκη, πάνω από το προσκυνητάριο, δεξιά από το Ιερό Βήμα του ναού «San Samuele» της Βενετίας.
Είναι μία από τις τρείς σημαντικότερες βυζαντινές εικόνες που σε διαφορετικές εποχές και για διαφορετικούς λόγους μεταφέρθηκαν σε ισάριθμους ναούς της Βενετίας, όπου παραμένουν ως σήμερα και αποτελούν σημαντικά κειμήλια της λατρείας, της τέχνης και του πολιτισμού της βυζαντινής Ανατολής.
Κατά την επιδρομή των Τούρκων στην Πελοπόννησο, ο στρατηγός του δεσπότη, παρέλαβε την σεβάσμια εικόνα και την μετέφερες το Ναύπλιο, στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων, όπου ετιμάτο η γιορτή της με μεγάλη λαμπρότητα την 15η Αυγούστου. Αλλά, ως εκ θαύματος, όπως λέει η παράδοση, η εικόνα μετεπήδησε από αυτήν την εκκλησία στο ναό των Αγίων Αποστόλων και παρέμεινε εκεί μέχρι το έτος 1541, όταν με συνθήκη παρέδωσαν οι Ενετοί το Ναύπλιο στους Τούρκους.
Βιβλιοθήκη
Σκευοφυλάκιο
Στο σκευοφυλάκιο της μονής είναι αποθησαυρισμένα Τίμια Λείψανα των Αγίων: Δημητρίου του Μυροβλύτου, Δημητρίου του Νεομάρτυρος, Αθανασίου Αθωνίτου, Παντελεήμονος, Νικολάου, Τρύφωνος, Αναργύρων, Ξένης, Κυριακής, Κοδράτου κ.α.
Άλλα κειμήλια
Στο «Κατάστιχον» της 1ης Φεβρουαρίου του 1828 καταγράφονται τα ιερά σκεύη της μονής. Ασημένια: ευαγγέλιο, δισκοπότηρο, 7 σταυροί, δίσκος, 4 καντήλια, κουτί με άγια λείψανα και μία πλάκα. Πολλά ιερά άμφια και μερικά απλά εκκλησιαστικά βιβλία. Σήμερα φυλάσσονται σε ειδική θήκη κεντημένα άμφια: επιτραχίλιο και μέγα αρχιερατικό ωμοφόριο, που ανήκε σε αρχιερέα Ρέοντος. Τέλος, στο «Κατάστιχον» καταγράφεται και η μεγάλη κτηματική περιουσία της μονής.
ΠΗΓΗ
I. http://immk.gr/mones
